Η Ισλαμοφοβία στην Ελλάδα

Efsyn – Εφημερίδα των Συντακτών

του Ιάσωνα Ζαρίκου

Η άνοδος των ακροδεξιών και ρατσιστικών ιδεών συνιστά πανευρωπαϊκό φαινόμενο στο οποίο εδώ και λίγα χρόνια προστέθηκε μια νέα διάσταση: η ισλαμοφοβία.

Στο πλαίσιο του πολυεθνικού ερευνητικού προγράμματος «Countering Islamophobia Through the Development of Best Practices» (για το οποίο μπορείτε να ενημερωθείτε στο http://cik.leeds.ac.uk/), ερευνήθηκαν, σε πρώτη φάση, οι εκδοχές της ισλαμοφοβίας στον ελληνικό δημόσιο λόγο. Θα ακολουθήσει, σε δεύτερη φάση, η ανάδειξη και η επεξεργασία των counter-narratives απέναντι στο φαινόμενο και η διάδοσή τους.

Για το πρώτο κομμάτι, που έχει ολοκληρωθεί, η έρευνα στηρίχτηκε κυρίως σε εξέταση του Τύπου, έντυπου και ηλεκτρονικού, στη μελέτη ερευνών κοινής γνώμης όπως και τοποθετήσεις των σημαντικότερων φορέων ιδεολογίας στη χώρα.

Η έννοια και ο ορισμός της

Η έννοια της ισλαμοφοβίας εισήχθη στη δημόσια σφαίρα το 1997 με την έκθεση Islamophobia, a challenge for us all, του βρεταννικού think tank, Runnymede Trust.

Στα χρόνια που ακολούθησαν, η έννοια απεδείχθη φευγαλέα ως προς τον ορισμό της, με κυρίαρχη τη διατύπωση ευρύτατων ορισμών που επιτρέπουν την ένταξη στο φαινόμενο κάθε αντίληψης, πράξης ή πολιτικής, η οποία είτε στοχεύει είτε απλώς αποβαίνει εις βάρος προσώπων μουσουλμανικού θρησκεύματος.

Αντίθετα, η έρευνά μας προτίμησε για τον εντοπισμό και την ανάλυση του φαινομένου στην Ελλάδα την υιοθέτηση ενός αυστηρότερου ορισμού. Η ισλαμοφοβία, λοιπόν, πρέπει να ιδωθεί ως ο φόβος ότι η καθαυτό παρουσία μουσουλμανικών κοινοτήτων συνιστά άμεση απειλή για την κοινωνία.

Η ισλαμοφοβία, λοιπόν, είναι μια αίσθηση κινδύνου· αίσθηση που διαμορφώθηκε στην Ελλάδα κυρίως από το 2015 και μετά. Ο λόγος της ανάδυσης, διττός: η τρομοκρατική δράση του ISIS και η προσφυγική κρίση.

Οι εξελίξεις αυτές λειτούργησαν ως ιδεολογικοί επιταχυντές συνέχοντας προϋπάρχοντα στοιχεία ισλαμοφοβίας, στερεότυπα για τους μουσουλμάνους, φόβους για τη μετανάστευση αλλά και την Τουρκία σε συνεκτικά αφηγήματα.

Ο ρόλος της ιδεολογίας

Η έρευνα κατέδειξε ότι η ισλαμοφοβία πρέπει να εξεταστεί και να ενταχθεί στις κυρίαρχες ιδεολογικές τομές της ελληνικής κοινωνίας, αφού οι ποικίλες εκδοχές της αντλούν έννοιες, πεποιθήσεις και προτεραιότητες από τους οικείους ιδεολογικούς χώρους.

Η ανάδειξη της ιδεολογίας ως της καταλληλότερης γωνίας προσέγγισης του φαινομένου επιβεβαιώνεται και από τρεις σημαντικές έρευνες της κοινής γνώμης (Διανέοσις 2015, 2017, Pew 2016).

Από τη δική μας έρευνα ανεδείχθηκαν τρεις μείζονες εκδοχές του φαινομένου: η ακροδεξιά, η συντηρητική και η φιλελεύθερη ισλαμοφοβία. Η παρουσίαση των ερευνητικών πορισμάτων θα γίνει βάσει των τριών αυτών κατηγοριών.

Ακροδεξιά ισλαμοφοβία

Προνομιακός χώρος διάδοσης της ισλαμοφοβίας είναι, αναμενόμενα, η ελληνική Ακροδεξιά με σημαντικότερο φορέα της τη Χρυσή Αυγή. Η οργάνωση διατύπωνε σποραδικά υποθέσεις περί εξισλαμισμού της Ελλάδας ήδη πριν το 2015.

Ωστόσο η προσφυγική ροή επέτρεψε τη συνάρθρωση της ισλαμοφοβίας με δύο εδραίες στον χώρο της Ακροδεξιάς αντιλήψεις: την αποστροφή προς πάσης προέλευσης μετανάστες και την προνομιακή εχθρότητα προς την Τουρκία και τις εικαζόμενες προθέσεις της να καταστρέψει τον Ελληνισμό.

Ετσι, η Χρυσή Αυγή εμφανίζει την Τουρκία ως ενορχηστρωτή των προσφυγικών κυμάτων στην Ελλάδα, και τους πρόσφυγες -μονίμως καλουμένους «λαθρομετανάστες»- ως «αθόρυβο, μη συμβατικό στρατό της Τουρκίας» (Λινάρδης, 28.02.2017), ενώ η ισλαμοποίηση της χώρας φέρεται προωθούμενη και από άλλους υψηλά ιστάμενους εχθρούς του ελληνικού εθνικισμού: την Ευρωπαϊκή Ενωση, τους Αμερικανούς και τους σιωνιστές.

Πέραν του κινδύνου εξισλαμισμού, η Χ.Α. προειδοποιεί για τρομοκρατικά χτυπήματα θεωρώντας το Ισλάμ εγγενώς βίαιο, ενώ επικαλείται τη βιαιότητα των μουσουλμάνων για να ζητήσει τον αποκλεισμό των προσφυγόπαιδων από τα σχολεία, τη μη ανέγερση τεμένους και, ευρύτερα, το κλείσιμο των συνόρων και τη μετατροπή της Ελλάδας σε φρούριο (Μιχαλολιάκος, 5.3.2016).

Σε άλλες δηλώσεις του, ο ηγέτης της οργάνωσης παρείχε πολιτική κάλυψη σε επιθέσεις εναντίον προσφύγων στη Χίο (δημοσιεύτηκε στον Τύπο, 19.11.2016).

Η Χρυσή Αυγή, με τη μαζική οργάνωση, την ιδεολογική συγκρότηση και την αποδοχή της βίας ως πολιτικής μεθόδου, συνιστά τη μεγαλύτερη απειλή για τους μουσουλμάνους της Ελλάδας, πρόσφυγες και μη.

Σημειωτέοι όμως και άλλοι φορείς ισλαμοφοβίας, όπως η αποκαλυπτικών αποχρώσεων εφημερίδα «Ελεύθερη Ωρα», οι ιστοσελίδες ethnikismos και stoxos.gr και, κυρίως, η εφημερίδα και η ιστοσελίδα «Μακελειό».

Η τελευταία εφημερίδα είναι η μόνη, κατά την έρευνά μας τουλάχιστον, η οποία παρότρυνε ρητώς σε βία εναντίον των μουσουλμάνων.

Συγκεκριμένα, στις 15 Απριλίου 2015 η εφημερίδα κυκλοφόρησε με πρωτοσέλιδο «Πετάξτε τους στη θάλασσα», αναφερόμενη στους πρόσφυγες. Πέραν αυτού, το «Μακελειό» δημοσιεύει άρθρα που ενίοτε υπερβαίνουν σε εχθροπάθεια τη Χρυσή Αυγή, με τους πρόσφυγες να χαρακτηρίζονται όχι απλώς ως ενεργούμενα της Τουρκίας αλλά και ως «διάβολοι» ή και «κανίβαλοι» (Makeleio.gr, 02.03.2017).

Συντηρητική ισλαμοφοβία

Η συντηρητική ισλαμοφοβία εκπροσωπείται από μεμονωμένες πλην επιδραστικές φωνές στην Εκκλησία της Ελλάδος, στην εφημερίδα «Δημοκρατία» και, ενίοτε, στο κόμμα ΑΝ.ΕΛΛ. της παρούσας συγκυβέρνησης. Παρουσιάζει, δε, σημαντικές συγκλίσεις αλλά και αποκλίσεις από την ακροδεξιά ισλαμοφοβία, ενώ καθοριστικές είναι οι διαφορές της από τη φιλελεύθερη εκδοχή της.

Οι σημαντικότερες συγκλίσεις συνίστανται στη συνάρθρωση των προσφυγικών κυμάτων με τη μονίμως επικρεμάμενη τουρκική απειλή και στην κινδυνολογία περί τρομοκρατικού χτυπήματος.

Ετσι, οι πρόσφυγες περιγράφονται ως «ο Δούρειος Ιππος» που θα επιτρέψει στην Τουρκία να πλήξει τον Ελληνισμό («Δημοκρατία», 20.11.2016) είτε άμεσα είτε μέσω της δημογραφικής αλλοίωσης, ενώ τα τρομοκρατικά χτυπήματα του ISIS παρουσιάζονται σαν επικύρωση του θανάσιμου κινδύνου που διατρέχει και η Ελλάδα από την παρουσία μουσουλμάνων.

Παρόμοιους φόβους εκφράζουν και ιεράρχες της Ελλαδικής Εκκλησίας. Πρωτοστατούντες, οι μητροπολίτες Αμβρόσιος, Σεραφείμ και Ανθιμος, που συστηματικά παρουσιάζουν τους πρόσφυγες είτε ως ενεργούμενα της Τουρκίας είτε/και ως «ορδές» που θα εξισλαμίσουν τη χώρα πλήττοντας τη χριστιανική της ταυτότητα. «Δήθεν μετανάστες, στην ουσία όμως απεσταλμένοι κατακτητές», όπως συνόψισε τους πρόσφυγες ο μητροπολίτης Αμβρόσιος (mkka.gr, 23.1.2017).

Η έμφαση στον θρησκευτικό χαρακτήρα της σύγκρουσης με το Ισλάμ συνιστά το ειδοποιό στοιχείο του συντηρητικού λόγου μια και η θρησκευτική διάσταση απουσιάζει τελείως από τον φιλελεύθερο και δεν απασχολεί κεντρικά τον ακροδεξιό λόγο. Επίσης, ο συντηρητικός λόγος υπολείπεται σε ακρότητα της ακροδεξιάς ισλαμοφοβίας. Ωστόσο, σύσσωμος ο συντηρητικός χώρος, των ΑΝ.ΕΛΛ. συμπεριλαμβανομένων, αντέδρασε στην ανέγερση τεμένους στην Αθήνα.

Φιλελεύθερη ισλαμοφοβία

Κατά μείζονα λόγο, η ισλαμοφοβία αφορά τους ακροδεξιούς και συντηρητικούς στην Ελλάδα. Απουσιάζει από τον αριστερό δημόσιο λόγο, ενώ και η πλειοψηφία των φιλελεύθερων, κεντροαριστερής ή κεντροδεξιάς προέλευσης, καταδικάζει το φαινόμενο.

Πάρα ταύτα, πρέπει να επισημανθεί η συγκρότηση τα τελευταία χρόνια -και μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις στην Ευρώπη- ενός μειοψηφικού ισλαμοφοβικού λόγου, διακριτά φιλελεύθερου. Αυτός επικεντρώνεται όχι τόσο στον κίνδυνο του Ισλάμ για τον Ελληνισμό όσο στην απειλή για την ευρωπαϊκή κληρονομιά του Διαφωτισμού, των ανοιχτών κοινωνιών και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Αποτελεί ηπιότερη εκδοχή ισλαμοφοβίας που αναγνωρίζει μετριοπαθή και εξτρεμιστικά ρεύματα εντός του Ισλάμ, ενώ ο τουρκικός κίνδυνος, από την άλλη, απουσιάζει εντελώς, όπως και οι συναφείς συσχετίσεις με τους πρόσφυγες.

Ωστόσο, ο λόγος του οποίου τη μείζονα θεωρητική τεκμηρίωση προσέφερε η Σ. Τριανταφύλλου με το βιβλίο της «Πλουραλισμός, πολυπολιτισμικότητα, ενσωμάτωση, αφομοίωση» (2015) εμπίπτει στον ορισμό της ισλαμοφοβίας αφού, παρά τις αναγνωριζόμενες διαφορές, η μη ενσωματωσιμότητα των μουσουλμάνων θα επιφέρει αναπόφευκτα τη ριζοσπαστικοποίησή τους, την άσκηση βίας και την de facto αναίρεση των ανθρωπιστικών κεκτημένων της Ευρώπης. Αλλοι φορείς της φιλελεύθερης ισλαμοφοβίας συναντώνται διάσπαρτοι στη δημόσια σφαίρα (2).

Από την άλλη, η φιλελεύθερη συνταγή για την αντιμετώπιση της απειλής αποκλίνει ραγδαία από τις αντίστοιχες της ακροδεξιάς και των συντηρητικών αφού, κατά κανόνα, καλεί σε εμβάθυνση της ευρωπαϊκής ταυτότητας και άρση των πολιτικών πολυπολιτισμικότητας, χωρίς να αμφισβητεί, κατά κανόνα, τις αρχές της ανοχής και του πλουραλισμού. Πολλώ δε μάλλον το ίδιο το δημοκρατικό πολίτευμα, όπως η ακροδεξιά αφήγηση.

Συμπεράσματα

Η ισλαμοφοβία στην Ελλάδα αποτυπώνεται μειοψηφική πλην ανερχόμενη, κινούμενη βάσει ιδεολογικών τομών. Η έρευνα ανέδειξε τρεις εκδοχές ισλαμοφοβίας, οι οποίες παρά τις μεγάλες διαφορές τους συμφωνούν σε ένα κυρίως ζήτημα: την εγγενή προδιάθεση του Ισλάμ για εξτρεμιστική βία. Ο κίνδυνος της τρομοκρατίας παραμένει, λοιπόν, το σημείο σύγκλισης των τριών αφηγήσεων.

Κατά τ’ άλλα, η παρουσία του ISIS, η μόνιμη αντιπαλότητα με την Τουρκία και τα προσφυγικά κύματα οδηγούν στη βαθμιαία εξομοίωση συντηρητικών και ακροδεξιών αφηγήσεων.

Από την άλλην, αν και μειοψηφική, η συγκρότηση φιλελεύθερης ισλαμοφοβίας προμηνύει δεινά, αφού ο φιλελευθερισμός τυγχάνει πλειοψηφικής αποδοχής στην ελληνική κοινωνία.

Οι έρευνες κοινής γνώμης έχουν δείξει ότι οι Ελληνες, αν και δεν θεωρούν άμεση απειλή τους μουσουλμάνους, έχουν εν γένει αρνητική εικόνα για το Ισλάμ (Διανέοσις 2015), γεγονός που απαιτεί ειδική διαχείριση.

Η δε χρήση ένδικων μέσων βάσει του αντιρατσιστικού νόμου οφείλει να στοχεύει στις πλέον ακραίες εκδοχές της ισλαμοφοβίας, αφού είναι σοβαρός ο κίνδυνος ενεργοποίησης δημοκρατικών ανακλαστικών υπέρ των εναγομένων σε περίπτωση κατάχρησης των δυνατοτήτων της νομοθεσίας.